norsk tidend

Forfattarskapen til Jan Roar Leikvoll er så aktuell at det gjer vondt å snakke om han

Djevelskapen og valden som fyller dei tre bøkene Eit vintereventyr, Fiolinane og Bovara av
Jan Roar Leikvoll til randen, er det dessverre ikkje blitt mindre av i verda sidan dei kom ut mellom 2008 og 2012. Det kan vere at bøkene til Leikvoll er så aktuelle at det gjer vondt å snakke om dei, skriv Aksel Bjørnstad Haug.

TEKST: AKSEL BJØRNSTAD HAUG

1

No er det gått ti år sidan forfattaren Jan Roar Leikvoll (1974–2014) brått døydde av hjartesvikt, 40 år gammal, og det er 16 år sidan han debuterte med den vesle romanen Eit vintereventyr (2008) på Det Norske Samlaget. I Nasjonalbiblioteket sin nGram-søkjefunksjon kan ein sjå kor ofte eit ord er nytta i norske bøker og aviser sidan 1800-talet. Viss ein søkjer på namnet til Leikvoll her, vil ein sjå at den offentlege samtala om forfattaren ser ut til å ha avgått med døden saman med han. Ein kunne kanskje tru at årsaka til det er at Leikvoll skreiv bøker som berre hadde «nyheita si interesse». Det er ein ironi i det at det same som gjer ei bok aktuell den eine dagen, gjer henne uaktuell den neste. Ein lyt berre tenkje på dei tallause debattbøkene som kjem ut kvart år, men det finst nok av skjønnlitterære døme òg. Leikvoll er ikkje eit av dei, og togna omkring forfattarskapen får offentlegheita ta på si eiga kappe. Saman med Fiolinane (2010) og Bovara (2012) dannar Eit vintereventyr ein slags trilogi som Leikvoll skreiv «i raseri og frykt»¹, og når eg las dei denne vinteren, synest eg ikkje åra som er gått, hadde gjort noko for å gjere dei tre mindre aktuelle. Dessverre, kan ein kanskje leggje til. Djevelskapen og valden som fyller desse bøkene til randen, er det dessverre ikkje blitt mindre av i verda sidan då. Det kan vere at bøkene til Leikvoll er så aktuelle at det gjer vondt å snakke om dei.

2

Det er ei beintøff verd vi møter i trilogien. Eit vintereventyr føregår i ein arbeidsleir, eller moglegvis utrydjingsleir, og han ligg på ein stad som alltid er kald. Slik skildrar den namnlause hovudpersonen og forteljaren det på den første sida i boka:

«Då eg først kom hit, var eg sikker på at dei ansvarlege hadde bygd leiren med vilje i akkurat dette søkket, for å plage oss arbeidarar med kulde, stikke i oss frost store delar av året. Men eg tok feil. Ein arbeidde hardare i kulde, men viktigast av alt, hadde Hans ofte sagt, var at kulde heldt sjukdom meir under kontroll enn varme, ein vart ikkje så lett smitta av alle dei som kom hit og var gjorde om til snauskallar og ofte pådrog seg alskens sjukdomar. No som eg hadde arbeidd her lenge, eg visste ikkje kor lenge, forstod eg kor godt det var at nokon tenkte for meg.»²

Vi får berre nokre dystre hint om ein apokalyptisk krig. Ein stad lurar hovudpersonen på om det i det heile finst noko anna enn leiren der ute. Men det gjer det, for det strøymer stendig inn nye fangar, som er blitt rivne ut av kvardagen sin og tekne til leiren. Avsnittet eg siterte ovanfor er symptomatisk for måten hovudpersonen forheld seg til situasjonen han er i. Frå å vere fiendtleg innstilt, har han gått til å gjere fangevaktarane sin mentalitet til sin eigen.

Når forteljinga tek til, er forteljaren blitt ein såkalla altmoglegmann. Det vil seie at han står noko høgare på rangstigen enn dei dei kallar snauskallane. Det inneber at han er med på å oppretthalde systemet i leiren, men han er framleis ein fange, og lever i konstant fare for å bli drepen viss han gjer noko gale. Ein av fordelane med å vere altmoglegmann, er at ein får bu på tomannsrom i staden for på sovesal. Hovudpersonen deler rom med Hans, som han i all hemmelegheit er forelska i, og som gjev han håp om eit liv utanfor leiren:

«Men så smilte Hans litt, det var sjeldan han smilte slik som dette, […] Eg smilte attende til Hans, han visste ingenting om korleis eg såg denne verda, om korleis eg drøymde om at eg og Hans skulle kome oss bort frå denne leiren saman, at vi skulle forlate denne helsikes staden, berre eg og Hans»^.3

Hans har overlevd i fleire andre leirar, og er en praktisk og kynisk mann som rett nok passar på den veikare hovudpersonen, men òg drøymer om å klatre endå høgare opp i systemet. Derfor er han blindt lojal mot systemet, og gjer fæle oppgåver som gjev han arr i sjela. Ein dag hovudpersonen og Hans tek imot nokre nye fangar, får hovudpersonen auge på ei ung jente som ber på ein liten gut. Utan å heilt vite kvifor sjølv, tek hovudpersonen han ifrå henne. Sjølv om det ikkje er lov, gøymer han guten på rommet deira, og held han der som eit slags kosedyr. Det er vanskeleg å ikkje bli rørt over hovudpersonen si lengsle etter nærleik i den gruvsame verda han lever i:

«Det var godt å berre ligge mot ein annan kropp, barn eller vaksen, berre ein kropp var der for meg når natta kom, noko som heldt meg, som sa at det var godt at eg kom, at eg hadde vorte venta på, at eg var heime no, og at heime var den tryggaste staden som fanst, at eg berre kunne få kome med kroppen min så nær eg ville, for det var her og ingen andre stadar eg høyrde til.»⁴

Men Leikvoll unnlèt ikkje å blande malurt i begeret. For ganske tidlig skjønnar vi at forteljaren er pedofil, at han har misbrukt born òg før han kom til leiren. Dette er noko av eit varemerke hos Leikvoll. Han blandar utruleg varsemd med det som er forferdeleg, og lèt på ingen måte det eine utelukke det andre . Vi trekkjer nesten eit sukk av lette når guten døyr i laupet av første natta. Så er han i det minste ute av overgriparen sine hender før noko kan skje.

Etter dette blir hovudpersonen deprimert. Han ser for seg den døde guten som ein slags son, og dagdrøymer om at Hans og han skulle ha levd med guten som ein liten familie, viss dei berre kom seg vekk frå leiren. Han byrjar å gråte under arbeidet, og er konstant redd for at oppsynsmennene veit om at han gøymde ein gut. Når han og Hans blir forfremma til å sortere sakene som nye fangar er blitt fråtekne, sit hovudpersonen heile dagen og luktar på skor og drøymer om liva til dei dei tilhøyrde. Hans veit at slurvet til hovudpersonen vil gå ut over han òg, og dekkjer som best han kan. Etter kvart blir hovudpersonen meir og meir ustabil, identiteten hans blir uklar, og i det som vel må kallast klimakset i romanen, får han på sett og vis oppfylt draumen om å vere ei slags kone for Hans, utan at det gjev noka forløysing utanom den reint seksuelle.

Dagen etter blir dei brått vekte fordi nokre snauskallar har sette fyr på ein bygning og rømt mot skogen utanfor. Hans og hovudpersonen blir sende ut med våpen for å fange dei, men jakta blir meir traumatisk enn venta, for ein av dei rømte fangane er jenta forteljaren tok guten ifrå. Ho har halde seg i live for å finne hovudpersonen igjen, og blir den einaste som snakkar om leiren på ein nokolunde normal måte i denne romanen. Orda hennar er både frigjerande og forstemmande for både lesaren og forteljaren, som har sett alt gjennom forvirra auge til no:

«Eg bad henne sleppe meg med ein gong, reise seg og gå framfor meg til leiren. – Kulda drep, skreik eg, sjølv om eg eigentleg ville skrike noko anna. Ho skulle likevel døy, sa ho, alt var over for hennar del ingen slapp unna rein utrydding. Ho lo litt og påstod at sjølv meg kom dei til å ta av dage. Dei kom til å avlive meg som ein tarveleg hund eller noko mykje mindre. Ingen eigde slik ein vondskap som oss, ingen bar så mykje vondt i seg som oss. Men heller ikkje så mykje fint, kviskra ho. Ho nynna ein melodi på mitt språk. Tok til å synge. Eg kjende den melodien, den songen.»⁵

Når romanen endar, står hovudpersonen aleine i skogkanten, og det er heilt opent kva som vil skje vidare.

3

Viss Eit vintereventyr var innkapsla i ei bitande kulde, er det brennande hete som slår imot oss i Fiolinane. I denne romanen, moglegvis Leikvolls mest kjende, møter vi ein gut eller ung mann, som er vaksen opp i eit beinhardt, primitivt ørken-samfunn. Dei tøffe omstenda har fått menneska til å bli halvt dyriske. Dei knurrar og spenner musklar mot fare, og «kjeftar» på kvarandre, nett som hundar skjellar. Rundt den vesle stamma (eller flokken, som det heiter i boka), ligg ruvande berg av boss og endelause sanddyner. Åtselfuglar, rotter og ville hundar heimsøkjer staden, og er den primære føda til stamma. Somme tider kjem fly og slepp kasser med forsyningar som dei der nede kan slåst om. Flyet avslører at det finst noko meir i håplause universet enn «skrap og sand og litt jord».⁶ Somme tider prøver folk å komme seg vekk.

«Bestefar hadde fortalt om fleire som prøvde å forlate fyllinga, men dei kom tilbake eller vart funne på dei aude slettene like utanfor, tørka inn som skit i sola og dekte av fluger, eller dei vart aldri funne, og det var uvisst om dei hadde funne fram eller ikkje. Funne fram kvar då, hadde eg spurt. Der dei andre er, svarte bestefar.»⁷

Men for dei aller fleste i verda Leikvoll har skildra, er livet konsentrert rundt nokre få
ting: brønnen med vatn, skura dei bur i, flokken, og ein evig kamp for å overleve. I likskap
med i Eit vintereventyr, blir detaljane rundt situasjonen ukjende. Vi får berre vite at guten og flokken han tilhøyrer er blitt drivne frå skanse til skanse.

«Eg lurte på om […] det fanst noko for meg der framme. Ikkje berre bak oss, som bestefar sa. Tallause historier om folket vårt, kor store vi hadde vore, og kor forfølgde vi hadde vore, og at alt no var vorte tatt frå oss nok ein gong.»⁸

Boka opnar med at guten og far hans er i ferd med å gravleggje den eldste dottera i familien. Ho har bukka under for ein fæl sjukdom. For guten er det ein spesiell dag. Det er første gong han gravlegg nokon han kjende. Medan dei grev, kjem ein framand som er ute på ei reise for å sjå om det finst noko meir enn ørken og skrap. Med seg i bagasjen har han ei glaskule som kan bryte sollyset og skape vakre mønster. Kula vekkjer noko i guten, ei kjensle av at verda òg er vakker. Men her, som i Eit vintereventyr,
er det vakre blanda med det avskyelege. Prisen for kula er at den framande får valdta
liket av storesøstra.

Trass i at dei foregår i røynder som heldigvis ikkje liknar noko særleg på vår eiga, er det nokre ganske kjennelege plot som ligg i botn av Leikvolls romanar. I Eit vintereventyr var det den ulukkelege kjærleiken, i Fiolinane er det eit samlivsdrama. For ting er ikkje bra mellom mora og faren i familien til guten. Mora er blitt bitter og vrang etter å ha mist eldstedottera si, og i byrjinga av boka ligg òg den yngste jenta sjuk. Faren og bestefaren klandrar mora for sjukdommen og meiner han er noko som kom inn i slekta med henne. Guten står midt i dette skilsmissedramaet. Han tek for det meste faren sitt parti, men i eitt er han einig med mora: Han vil gjere alt for at yngstesøstra skal overleve. Faren alt er på leiting etter ei ny dame som kan gje han sterkare etterkommarar.

Guten er òg i fare for å bli etterlaten i kampen for å overleve. Han er ein drøymar, og blir konstant gjord narr av av mora for at han ikkje er like sterk som faren. Han ser stadig opp mot det høgaste berget av boss, som ingen har vore på toppen av, og tenkjer at ein dag skal han gå dit. Nærast står han bestefaren, som ein gong spelte fiolin til dans, og som lærer guten om verda og korleis ting heng saman. Ein av dei viktigaste leksene frå bestefaren er at ein må vere i det ein er, og ikkje lengte til noko anna, ikkje «vakendrøyme». Han, som har levd under meir siviliserte forhold, forbannar seg sjølv for å ikkje ha nytt det meir, no når alt er øydelagt. Kanskje seier han òg dette fordi han veit at sonesonen ikkje har særleg stor sjanse i den barske verda. Somme augneblink i livet hans er faktisk verdt å halde fast i, og Leikvoll skildrar desse som få andre:

«Far hadde ein fersk knok i munnen, hansa det var berre til å ete før mor var tilbake. Han delte knoken mellom oss med dei store fingrane sine, bad meg ete. Ei lita stund var alt som det skulle, far og son på eit jernrør med ferskt kjøt mellom seg, i ein tynn skugge, utanfor skuret der vi alltid hadde budd. Far smilte, det kjendest så trygt å sitte slik, eg sette meg litt nærare, og smilte tilbake.»⁹

Dermed blir det endå råare når guten blir lukka ute på slutten av boka, etter faren har kvitta seg med den utbrukte mora og den sjuke veslesøstra. Guten har ikkje klart å halde seg unna søstra, han har vilja vere hos henne, og dermed er han òg blitt sjuk. Sjølv om vi lesarar nok skjønnar korleis det gå i eit univers som dette, er det tøft å få det skildra gjennom auga til eit barn som berre halvveis fattar at ikkje ting alltid endar godt for han sjølv:

«Eg gjekk bort og ville inn i skuret, men kleiste i døra. Eg prøvde å opne henne, fekk henne ikkje opp, la meir tyngd mot henne, skauv frå med beina, men dei smale føtene mine spann berre i sanden. Det gjorde vondt i ansiktet etter samanstøyten, eg banka hardt og ropte på far, men han svarte ikkje.»¹⁰

Utstøytt av samfunnet endar boka med at guten forsvinn inn i sin eigen draum: han klatrar opp på det høgaste bossberget. Han er skada, utmatta og sjuk, men halvt i svime tenkjer han at han kan komme att frå berget som ein helt, at draumen skal gjere han til ein skatta del av flokken:

«Eg visste ikkje om nokon som hadde vore der oppe før, eg skulle bli han som dei sa hadde vore øvst på høgdedraget, dei kom til å sjå heilt annleis på meg, sjølv far kom til å sjå meg på ein heilt annan måte enn før, eg skulle få ein kunnskap dei ikkje hadde, til og med bestefar skulle bli forundra over kloke ting eg skulle seie og tenke.»¹¹

Men det er ikkje nokre ti bud han får openberra på toppen. Det einaste han kan sjå, er sanddyner og nye høgdedrag, høgare enn det han sjølv ligg og døyr på.

4

Bovara, den siste av delen av trilogien, skil seg frå dei to førre fordi handlinga er sett på ein stad som ikkje er fæl i seg sjølv. Tvert imot er det nærast ein idyll, nemleg eit kloster i fjellet. Hovudpersonen, denne gong namngjeven, er munken Frrok. Frrok er vaksen opp i klosteret, og jobbar som gartnar. Leikvoll sitt språk er alltid poetisk, men i Bovara når det eit høgdepunkt. Nokre av skildringane har så gjennomført rytme og komposisjon at dei nærast kan bli lesne som små prosadikt:

«Enno litt tid før vinteren kom og la kvitt dekke over blomar og epletre og busker og graver, enno tid før eg i lågt vinterlys måtte hjelpe dei varaste buskene og trea med snøen, løfte greiner så dei ikkje knakk, dekke bakken så løkar og staudar låg lunt i jorda, å kvile i tele. Enno litt tid før vinteren kom og la kvitt dekke over menneske eg og Flori hadde spadd graver for i åra som var komne og gått.«¹²

Men når ein no har lese nokre bøker av Leikvoll, veit ein at idyllen ikkje kjem til å vare. Den noko eldra munken Flori har arbeidd med Frrok i klosterhagen, men no har han trekt seg tilbake til eit tårn, og sit og skriv dagen lang. Om natta snik han seg til landsbyen Bovara, der han treffer kvinnfolk. I likskap med Eit vintereventyr er ulukkeleg kjærleik sentralt i Bovara. Frrok er dødeleg forelska i Flori. Vi lesarar skjønnar ganske raskt at både han og andre munkar har misbrukt Frrok seksuelt sidan han var liten. Men Frrok er tolmodig, og ventar berre på at Flori skal komme att til hagen. Men ein dag endrar maktbalansen seg. Ei jente kjem til klosteret og vil treffe Flori. Ho ber barnet hans. Frrok lét som om han skal gje Flori beskjed, og gøymer jenta i eplekjellaren, der dei andre munkane ikkje går. Men han seier ingen ting til Flori, som er deprimert og berre ventar på jenta. Slik får Frrok makt over ein som alltid har hersa over han. Ein dag finn Frrok liket til Flori hengande frå ein bjelke i tårnet, men han seier ingenting, verken til dei andre munkane eller til jenta i kjellaren. Han berre held henne der, sjølv om ho blir sjuk og svak av å berre ete eple. Denne situasjonen kan sjølvsagt ikkje vare, og det endar i eit bloddrypande klimaks der Frrok på ganske bokstaveleg vis blir ein med jenta, og dermed endeleg objektet for Flori sin kjærleik. I likskap med dei to førre bøkene, sluttar denne idet hovudpersonen nærmast delirisk stavrar ut i uvissa, utanfor murane av den verda dei er fanga i.

I Bovara når det gruvsame i forfattarskapen til Leikvoll på eit vis eit mettingspunkt ved at meir blir gjort eksplisitt. I dei førre bøkene har vel så fæle ting hendt, men ofte er det berre blitt hinta om. I Bovara blir vi tvinga til å sjå det heile. Somme tider kjennest rett og slett litt spekulativt. Leikvoll følte det slik sjølv òg. I originalutgåva av Bovara er det ei vemjeleg skildring av at Flori valdtek og drep ein grisunge. Til pocketutgåva av boka endra Leikvoll scena, slik at det går bra med grisen.¹³

5

Eigentleg er dei tre bøkene ganske likt oppbygde. Noko uventa skjer, og får den forferdelege normaltilstanden til å bli intensivert mot ein katastrofe.

6

Somme har samanlikna Fiolinane med amerikanske Cormac McCarthy (1933-2023) sin
mykje omtala roman frå 2006, The Road. Også her treffer vi ein ung gut og far hans i ei håplaus verd: Mesteparten av livet på jorda er blitt utrydda, og dei få som lever, vandrar rundt i ruinane og prøver å finne mat. Ofte endar folk med å ta livet av kvarandre i kampen om ressursar eller rett og slett ete kvarandre. Men midt i håpløysa brenn den valdsame kjærleiken faren kjenner for sonen, og sorga hans over å vite at han snart kjem til å døy og etterlate guten aleine. I ei bokmelding i Morgenbladet står det at Fiolinane er som The Road utan kjærleik.¹⁴ Men er det så enkelt? Det er jo kjærleik i Fiolinane, som når hovudpersonen prøver å vise den sjuke veslesøstra si den fine glaskula, når mora insisterer på at dei handsamar storesøstra sin død med respekt, når guten og faren sit i solveggen og delar mat, i bestefaren sitt sakn etter bestemora:

«Bestefar stakk noko inn i handa mi, og eg kjende litt på det […] det var ein knok, men då eg førte han mot munnen, harka bestefar og sa at ein slik knok var det nok ikkje, han var ikkje for munnen, men for handa og minnet, sa han, […] Glatt og rein etter tallause stryk mellom trevlete hender, og eg lét mine eigne hender gli varsamt over det finslipte beinet. Det er bestemor di, sa bestefar, og då eg mista henne, mista eg alt, endå så mykje eg har.»¹⁵

Men det er kjærleik under ekstremt røffe vilkår. I The Road er det berre eit par år sidan apokalypsen, I Fiolinane er det berre bestefaren som hugsar noko som liknar sivilisasjonen vår. På ein måte er samfunnet meir gjenoppretta i Fiolinane enn i The Road, utan at det gjer verda særleg mykje tryggare.

7

Fordi vi får så få detaljar om kvifor hovudpersonane har hamna der dei har, blir nesten det gruvsame mystisk i Leikvoll sin trilogi. I Fiolinane florerer det med bibelske referansar. Vi las om korleis folket guten tilhøyrer er blitt forfølgd i tusenvis av år, slik som israelittane. Språket er òg bibelsk. Ein stad heiter det at mora til forteljaren «med skrik og jammer fødde [han] og systrene [hans]»¹⁶ som eit ekko av Gud sin dom over Eva i Første moseboka: «Stor vil eg gjera di møda, so tidt du er umhender. Med verk og vande skal du eiga born». Som epigraf har Fiolinane eit sitat frå Jobs bok: «No sig eg snart i moldi ned, og leitar du, so er eg burte.» Denne delen av Bibelen, der den skuldlause Job blir utsett for ei mengd forferdelege prøvingar, er kjend for den mystiske konklusjonen når Gud openberrar seg. I staden for å rettferdiggjere lidinga til Job, berre viser Gud til si eiga allmakt og at det er umogleg for menneskja å forstå skaparen. Det vonde blir noko sublimt. Men valden i Leikvolls univers er ikkje guddommeleg, han er menneskeleg. I Fiolinane er det trass alt eit fly som kjem med medisin og mat. Det er nokon der ute som veit om at folket lever slik dei gjer, nokon med avansert teknologi, som ikkje gjer anna enn å oppretthalde situasjonen. Fangevaktarane i Eit vintereventyr er heller ikkje meir umenneskelege enn at dei kan le av ein blaut vits, sjølv om han er av det sadistiske slaget:

«Det var fest i kveld, og alle altmulegmenn kunne òg få kome, det var laga til ei scene der dei som ville, kunne få opptre med song eller musikk, nokre av dei sjuke skulle spele med sitt vesle orkester. Dei skulle, etter det oppsynsmannen hadde høyrt, vere flinke til å spele, om dei ikkje var gått opp i røyk. Han lo høgt, Hans dunka meg i armen, og vi lo med, […]»¹⁷

Dei sjuke i leiren blir for orden si skuld brende når dei døyr. Dei fleste vil vel kanskje innvende at dette då er umenneskeleg. Men er det ikkje snarare alt for menneskeleg? Hadde det endå vore ein uforståeleg skapar som stod bak valden, så hadde han i det minste hatt ei meining, berre ikkje for oss menneske.

8

På baksida av Eit vintereventyr kan vi lese at ho «er ei forteljing om korleis både ytre og indre hendingar kan løfte eit menneske opp og styrkje det, eller knuse det». Noko slikt sentimentalt kliss finst heldigvis ikkje innanfor boka sine permar, for i så fall ville alt det djevelske vi les om, blitt banalisert. Viss den namnlause hovudpersonen på ein eller annan måte hadde blitt «løfta opp» og «styrkt» av det som hender, hadde på ein måte alt blitt rettferdiggjort i ein nietzscheansk what doesn’t kill you makes you stronger-moral. Som sagt, skjer det heldigvis ikkje, verken her eller i nokon av dei andre bøkene i trilogien. Leikvoll er som ein gudlaus teolog som tek opp problemet med det vonde utan å gje det noka løysing. Han berre held lesarane fast i noko heilt sinnsjukt vondt medan han kviskrar oss i øyret: «Dette skjer òg, og det gjev inga meining». Og det gjer det. Det skjedde i Treblinka, Auschwitz og Buchenwald. Det skjer i familiar der born blir utsette for overgrep og vald av dei som skulle passa på dei, og medan eg skriv dette, skjer det i Gaza.

Kjelder og noter

¹ Nydal, Ane. «Pepsi Max-drømmeren». Morgenbladet.
19.09.2013. https://www.morgenbladet.no/boker/2013/09/19/
pepsi-max-drommeren (Lesen 21.03.2024)

² Leikvoll, Jan Roar. Eit vintereventyr. (Oslo: Det Norske Samlaget,
2008), 9.

³ Ibid., 42.

⁴ Ibid., 61.

⁵ Ibid., 152.

⁶ Leikvoll, Jan Roar. Fiolinane. (Oslo: Det Norske Samlaget, 2010),
67.

⁷ Ibid., 19-20.

⁸ Ibid., 67.

⁹ Ibid., 131.

¹⁰ Ibid., 168.

¹¹ Ibid., 173.

¹² Leikvoll, Jan Roar. Bovara. (Oslo: Det Norske Samlaget, 2012),
15.

¹³ Nydal, «Pepsi Max-drømmeren».

¹⁴ Ukjend forfattar. «Forlatt av verden» Morgenbladet. 12.03.2010.
https://www.morgenbladet.no/boker/2010/03/12/forlatt-avverden/
(Lesen 21.03.2024)

¹⁵ Leikvoll, Fiolinane (Oslo: Det Norske Samlaget, 2010), 50

¹⁶ Ibid., 104-105.

¹⁷ Leikvoll. Eit vintereventyr (Oslo: Det Norske Samlaget, 2008),
115-116.