norsk tidend

Når vi jazzar med Duun

TEKST: HEMING HELLAND GUJORD

Olav Duuns Juvikfolke 100 år etter.

Språket

– Eg har hatt ein god lærar i norsk, sa Olav Duun då han fylte 50 år. – Det var den gamle kårkallen heime, han Andreas. Av Andreas hadde Duun lært at setningen var alt og ordet inkje. Så la han til eit hjartesukk som kastar ekko fram til i dag:

«Eg har alltid kjent meg som ein prest i ei tom kyrkje når eg har fylgt læra hans gamle Andreas. Det ser ut til at dei fleste målfolk synest orda og bokstavane er alt, setningane inkje.»

Duun gav få intervju og snakka ikkje mykje om si eiga dikting. Og når ein forfattar snakkar om si eiga dikting, veit vi ikkje alltid om vi kan stole på han. Her trur eg likevel vi kan stole på Duun som no verkeleg kunne tale ut som anerkjent diktar og nobelpriskandidat. Han plasserte seg då som ein formidlar mellom det som hadde vore og det som er, og han gjekk aktivt inn i målstriden. Kampen om morfologien overlèt Duun då til andre. Hans eige bidrag var å føre det talte språket inn i litteraturen, og det på ein så sterk måte at det måtte erkjennast som høgverdig og verdifullt som kunst.

Slik bidrog Duun til å gi folkemålet kulturell kapitalverdi, for å sette det på ein kultursosiologisk formel etter Bourdieu. «Ja, men æg e no ikkj tå postelin hell,» seier Solvi til Petter i I blinda, andre bandet av Juvikfolke frå 1919. Kva kraft ligg det ikkje i ei slik linje! Kva anerkjenning ligg det ikkje i høve til både talemålet og den unge kvinna som seier desse orda! Sett i tilbakeblikk er det fort gjort å leite etter skjulte agendaer når det var riksmålsmannen Arnulf Øverland som skreiv den første boka om Duun. Boka kom til Duuns 50-årsdag i 1926 og hadde tittelen Olav Duun. Boka viser at Duun ikkje berre talte til ei tom kyrkje i bøkene sine, for bodskapen nådde i alle høve fram til Øverland:

«Man har kaldt landsmålet et fattig sprog – læs Olav Duun! – Et rikere og skjønnere, mere klangfuldt og malende, et mere lunefuldt og lykkelig instrument for menneskelig ånd og følelse findes ikke.»

Då Øverland skreiv dette i 1926, var det i full anerkjenning. Då boka hans om Olav Duun blei sendt ut på nytt i 1955, hadde striden om samnorsk slått inn slik at det også kom til å handle om språkpolitikk. Men heller ikkje då fall Duun inn på linje. For samstundes som Øverland kjempa mot samnorske former, anerkjente han Duun som var samnorskinganes fremste litterære ideal. Om setningen er alt og ordet inkje, som Duun hadde lært av kårkallen Andreas, går Duun heilt fri for diskusjonar om kva som er dei «rette» formene i ordboka. Her bør også norsklærarar av alle språklege legningar låne øyre til Duun, til kårkallen Andreas og – av alle – til Arnulf Øverland. Det som fell utanfor norma, kan ha sin verdi sjølv om det ikkje er «rett».

Verket

Dei seks romanane om Juvikfolke kom ut i åra 1918 til 1923. Samla gir dei historia om ei slekt i Ytre Namdalen. Dei første juvikingane går i land i det første bandet Juvikingar. Dei tar seg både land – og kvinner – med «makt og hard framferd». Enkeltpersonane trer tydelegare fram i tida omkring Napoleonskrigane først på 1800-talet, men tilvisingane til realhistoriske hendingar er særs vage gjennom heile verket. I band tre, Storbrylloppe, har vi komme fram til tida rundt 1880. Der striden før stod om land og retten til ved og tømmer, står han no stadig meir om pengar. Dei tre siste banda er konsentrerte om Odin som blir både næringsutviklar med fabrikk og ordførar i bygda. I det siste bandet I stormen har vi komme fram til tida omkring den første verdskrigen.

Juvikfolke er historia om ei slekt og om korleis enkeltpersonar skal føre slektsarven vidare i eit samfunn som forandrar seg. Ein av dei aller største verdiane er då at Duun aldri fell for freistinga til å idealisere verken tradisjonen eller notida. Dei gamle juvikingane fer ikkje vakkert fram. Interessekonfliktane mellom bønder og arbeidarar i det som var Duuns notid, får også fram det verste i folk. Tradisjonssamfunnet var eit patriarkalsk samfunn, men Duun gir kvinnene stor plass og utviklar dei til karakterar. Som mannfolka har også dei både sterke og svake sider. Då Åsel Håberg får vite at Kjerstina i Juvika nesten har mista livet i ein for tidleg fødsel, og at det er son hennar Peder som er barnefaren, oppsøker ho sjølv jenta på sjukesenga. Ho vil ikkje at historia skal komme ut, og ho lyg for dyrlegedottera Andrea som etter planen skal bli svigerdotter hennar.

Åsel er ei sterk kvinne og ein tradisjonsforvaltar, og i hennar auge handlar ho for å trygge slekta og garden som no har blitt Håberg. Det kan ikkje gå bra, og det gjer det heller ikkje. «No hi æ ikkj fleir bonn å mist», må til slutt Åsel sanne. Då har tæringen tatt knekken på det siste av dei fem barna hennar. Vi er djupt nede i «ein båredal i ætta», for å bruke verkets eigen terminologi. Det er svært stor avstand mellom oss som les dette i dag, i ei tid der storgardane blir lagde ut for sal på finn.no, og tida då Duun skreiv Juvikfolke. Lesarane hans, i alle høve dei norske, visste kva slekt, gard og odel handla om. Når dette då kjennest relevant i dag, er det fordi konfliktane i Duuns verd stadig lever vidare i vår eiga verd, om då i andre former.

Dei andre

Når Duun gir så stort rom for karakterutvikling av både kvinner og menn, handlar det om representasjon. Både kvinner og menn finn moglege bilde av seg sjølv igjen i verket, og Duun har appell til lesarar av alle kjønn. Så usamde som til dømes min kollega Grethe Syéd og eg kan vere om Duun, er vi likevel, som kvinne og mann frå same generasjon, einige om at Olav Duun er ein sterk og relevant forfattar. Men representasjon handlar ikkje berre om individ. Det handlar også om kulturar, etnisitetar og folkegrupper. Duun er den einaste klassikaren i norsk litteratur som verkeleg også gir samane – i hans verd «finnane» – plass i den litterære verda. Samane er til stades frå første til siste bandet i Juvikfolke, og også i andre bøker, slik samane i særs lang tid har levd ved sidan av «oss», det vil seie nordmenn med forankring i ein etter kvart hegemonisk kultur, i Noreg. Og om det er slik at «det er uroa som driv verke, både i klokka og i verda», som Anders Håberg seier, er kulturmøtet mellom samane og bøndene noko av det som skaper denne uroa i Duuns verd.

No blir det med ein gong vanskeleg, for i framstillinga av samane og det samiske stiller Duun potensielle sensitivitetslesarar på umoglege prøver. «Finnlus og fark», heiter det ein stad. «Om du hadde vore ei finn-førkje så hadde eg teke deg lell», heiter det ein annan stad. At det er ei form for rasisme – eller kanskje meir presist rasialisering – som her kjem til uttrykk, er heva over tvil. Berre ordet «finn» i seg sjølv er vanskeleg. «I dag oppfattes betegnelsen som nedsettende», heiter det om ordet «finn» i Store norske leksikon. Det er ikkje heilt av vegen å samanlikne ordet «finn» med ordet «neger», som også tidlegare var i brei bruk, men som i dag tvillaust er så nedsettande at det endåtil blir vaska ut i eldre skrifter. Men om ein hadde vaska bort nemninga «finn» frå Duuns bøker av sensitivitetsgrunnar, ville ein opplagt vore usensitiv andsynes litteraturen og kulturen.

Det er ein del av kvalitetane hos Duun at han faktisk viser fram dei konfliktane som eksisterte i tradisjonen, som då dannar eit bakteppe for dei konfliktane ein til dømes ser mellom samar og storsamfunn på Fosenlandet i dag.

Drapet

Det heitte seg at «finngann» – det vil då seie samisk magi eller trolldom – ikkje beit på dei gamle juvikingane. I nyare tid blir dette annleis. Per Håberg blir utsett for gann heilt direkte. Då han så blir helselaus, fell han i tankar om at det er gannkula som har treft han. Anders Håberg, ein av dei sterkaste ættekarane i nyare tid, trassar tradisjonen og giftar seg med samejenta Solvi. Slikt skulle ikkje ein bufast bondeson gjere, men Anders gjer det likevel. Solvi fører lykka til gards, men samstundes går det dårleg elles i bygda. Då vil folk ha det til at det er ho Solvi som har trolla det til både på godt og på vondt. Anders sjølv gir etter for overtrua og jagar både Solvi og sonen frå garden. Det endar med at Solvi – vakre og eiegode Solvi med smilehol og berre varme og varlege trekk – blir drepen i ei steinskrei utløyst av Petter som ein gong har vore kjærasten hennar. Handlingstråden strekkjer seg vidare fram til Odin i dei tre siste banda, som brått giftar med nordlandsjenta Ingri. Det er Odin som seier at han hadde «teke» Ingri om så ho hadde ei vore «ei finn-førkje». Slik blir handlinga i det siste bandet knytt saman med den største ugjerninga i slektshistoria.

Nei, Duun gjer det ikkje enkelt verken for seg sjølv eller for lesarane sine. Det er i alle høve ikkje slik, som det heitte på diplomet for den tyske Steffens-prisen i 1936, at Duun berre hadde skildra «reine nordiske bondeætter». Drapet på Solvi er ein tragedie som blir liggande i sentrum for konfliktane i heile verket. Då Anders Håberg ligg på det siste, tenkjer han at i høve til Solvi hadde han «berre gjort som slekta sette meg til. (…) Ho var tå finn, stakar; det var det; kunde ikkje vera her, ho».

Anders har framleis varme kjensler for Solvi og tykkjer synd om lagnaden hennar. Likevel meiner han at han i grunnen måtte handle slik som han gjorde. Tragedien, og Anders sitt tragiske feilgrep, var i så fall at han i det heile fall for freistinga til å gifte seg med ei samejente. Duun-eksperten Rolv Thesen meinte i si tid at han kunne forstå kvifor Anders jaga Solvi vekk. Det er Halldis Moren Vesaas som fortel om dette i minneboka I Midtbøs bakkar, og ho kunne for sin del aldri få seg til å forstå kvifor Solvi måtte vekk. Moren Vesaas kjente bondetradisjonen frå innsida, men ho las også ut frå erfaringar frå eit moderne og frigjort kvinneliv. Vi som les Juvikfolke i tilbakeblikk, må slutte oss til Halldis Moren Vesaas om vi då ikkje skal akseptere rasistiske logikkar og lesemåtar.

Duun seier ikkje tydeleg kva som er rett og gale, men viser fram kor nådelaus ein slektslogikk med reine blodslinjer med naudsyn må vere. Det fører til drap. Og om Solvi og son hennar fell som offer for ei steinskrei, er det likevel ikkje naturen som drep dei. Det er kulturen som drep. I historia om Solvi ser vi refleksar av reelt eksisterande kulturkonfliktar og rasisme i det norske samfunnet med linjer som strekkjer seg heilt fram til vår eiga samtid, til striden om vindmøller på Fosenlandet og namnet på ein fotballstadion i Tromsø. Og ja, her finst også konfliktar på individnivå. Når Duun har blitt kalla ein etikar i norsk dikting, er dette rett. Ikkje fordi han syner oss svar på kva som er rett og galt, men fordi han viser fram problemstillinger og dilemma – gjerne sett på spissen – som viser fram kor komplisert verda og menneska i grunnen er sett saman.

Den kontroversielle

Duun har blitt verdsett over heile spekteret i litteraturhistoria, frå dei konservative Daniel Haakonsen og Vigdis Ystad til dei meir radikale Bjarte Birkeland og Willy Dahl. Men så snart tematikken i bøkene blir drøfta, har han vore omstridd, frå teologen Eivind Berggrav til AP-politikaren Trond Hegna i Arbeidernes leksikon. Slik er det med sterk litteratur som ikkje fell innanfor støypeskeiene, men som har innhald og kraft som flyt over og finn sine eigne vegar.

Eivind Berggrav var samtidas fremste teologiske autoritet. Då han kritiserte Duun, var han biskop lengst nord i Noreg, i Hålogaland. Seinare blei han biskop i Oslo. Truleg hadde han kjennskap til Duun frå tida han arbeidde ved Holmestrand lærerskole. I møtet med diktinga til Duun fann biskopen fram dei aller sterkaste orda han hadde til rådvelde. Duun gjer «hele bunnen til pur ondskap», meinte Berggrav, «det hele landsens liv er en eneste kake av ondskap og nederdrektighet og drifter». Her fanst berre eitt einaste unntak, og det var Ragnhild i Medmenneske frå 1929. Berggrav godtok ikkje dette:

Men det er diabolisme, det er løgn at det er realistisk. Sandelig er Synnøve mer i pakt med virkeligheten enn dette. Og Duun knekker sig om han ikke vender om og lærer å se mennesker i lys av noget annet enn av svarteboka.

Når eg siterer denne bannbullen frå tidsskriftet Kirke og kultur i 1930, er det som eksempel på litterær anerkjenning. Sjølvsagt vitnar dette om ei tid då litteraturen blei tatt på alvor på ein heilt annan måte enn kva som er tilfellet i dag. Duun stod på innsida av ein tradisjon som Berggrav berre kunne sjå frå utsida, og han reagerte med frykt og avvising, slik kulturen og kyrkja stundom har gjort i høve til krafta i det ukultiverte. Berggravs uforstand kan vel helst liknast med det vi fekk sjå hos ein annan sterk representant for den høge og sanksjonerte kulturen, forfattaren Dag Solstad, som i 2015 gav ut ei lita bok om Duun på oppdrag frå Nasjonalbiblioteket. Rett nok blei ikkje Solstad fylt med frykt i møte med Duun. Han kunne berre ikkje finne noko som var relevant for han som modernistisk forfattar.

Berggravs fordømming medverkar til å stadfeste at Duun er provoserande, spennande og interessant. Solstads ignoranse er symptom på noko heilt anna. Når sjølv ein så sterk forfattar er tonedøv overfor kvalitetane hos Duun, viser det kor fort kulturen finstemmer seg og skaper avstand til krafta i tradisjonen. Modernisten Solstad har forspist seg på madeleinekake. I møtet med Duun framstår han som kultursnobben som rynkar på nasen når det kjem tradisjonskost på bordet.

Motsett tidas jazz?

«Hans Diktning er i Aand og Dybde motsat Tidens Jazz», skreiv Knut Hamsun i høve Duuns 25-årsjubileum som forfattar i 1932. Den reaksjonære Hamsun fornekta seg ikkje, men det er synd at desse orda blei gjentatt av velmeinande duunianarar også etter krigen, for orda er både mistydande og i verste fall stigmatiserande. Nei vel, så var ikkje Duun kulturpolitisk korrekt, og det har heller aldri jazzen vore. Jazzen er forankra i ein urein og folkeleg tradisjon, men har etter kvart funne vegen vidare som kunstform med aksept i både konserthus og konservatorium. Den same rørsla har vi sett hos Duun, frå stilidealet til kårkallen Andreas til nobelpriskandidatur og stive permar med støtte frå Kulturrådet. Duun er ikkje motsett tidas jazz. Duun er jazz. Duun er groovy og har det som rapparane vil kalle flow. Slik kan Duun halde fram med å glede oss og forarge oss.

Det var synd at Duun reiste til Tyskland og tok imot Steffens-prisen i 1937 for si skildring av «reine nordiske bondeætter». Vi kan kanskje vere samde om at dette ikkje var den klokaste tingen å gjere i eit einsretta og nazistisk Tyskland. Men då Duun – «sjøtrøndaren» Duun som Olav Dalgard kalla han – faktisk ikkje skildra «reine nordiske bondeætter», er ikkje dette den endelege dommen over diktinga hans. Så vesentleg og så viktig var Duun at han fekk ein biskop i samtida til å snakke om diabolisme og svarteboka. Framleis er han så sentral at Dag Solstad kan få seg til å skrive ei bok om ein forfattar han eigentleg ikkje tykkjer om. Derfor kjem somme av oss til å halde fram å lese Duun. Og lesing vil i dette tilfellet seie å lytte til røysta og melodien i talestraumen. Nettopp der har du det heilt unike hos Duun som du ikkje finn hos nokon annan av dei norske klassikarane. – Eg har kjent meg som ein prest i ei tom kyrkje, sa Duun sjølv. Ja, om det så skulle vere god plass i kyrkja, gir stemma hans djup klang mellom veggene.