Sidemål frå a til å

Noreg er eit tospråkleg land med to likestilte skriftspråk – nynorsk og bokmål. Dette språklege mangfaldet er ein sentral del av vår kultur og historie.

For å sikre reell språkleg likestilling og gi alle elevar fridomen til å velje kva skriftspråk dei vil bruke, har vi obligatorisk sidemålsopplæring med karakter i skulen. Sidemålsordninga har vore ryggrada i norsk språkpolitikk sidan ho vart vedteken av Stortinget i 1907.

Kvifor er sidemålsopplæringa så viktig?

Det mest kraftfulle verktøyet for å sikre jamstilling mellom dei to norske språka: Vi har to offisielle skriftspråk, og det er viktig at skulen gir opplæring i begge språka. Dette er ikkje berre eit fagleg ansvar, men også eit demokratisk ansvar som sikrar at alle kan navigere i eit samfunn der begge skriftspråka er i bruk.
Fridom til å velje språk for livet: Sidemålsopplæring sikrar at alle elevar kan velje om dei vil skrive nynorsk eller bokmål i framtida. Ein må meistre eit språk før ein kan velje det. Dette gir reell fridom og moglegheiter for alle, uavhengig av kva språk som er vanlegast der dei vaks opp.
Styrke nynorsk som mindretalsspårk: Obligatorisk opplæring i begge målformer gjer nynorsk synleg og tilgjengeleg for alle elevar. Dette bidreg til å styrkje nynorsk sin posisjon som eit statsberande språk og sikrar at mindretalet ikkje blir pressa ut av det offentlege rommet.
Språkkompetanse avlar språkkompetanse: Opplæring i sidemål styrkjer ikkje berre sidemålet, men også hovudmålet. Arbeidet med begge skriftspråka gir elevane betre språkforståing, eit større ordtilfang og meir presis språkbruk.

Kvifor er eigen karakter i sidemål viktig?

Signaliserer likeverd mellom nynorsk og bokmål: Eigen karakter i sidemål viser at begge skriftspråka er like viktige. Å fjerne karakteren ville sende eit signal om at sidemål ikkje tel like mykje som hovudmålet, og slik svekkje jamstillinga mellom nynorsk og bokmål.
Demokratisk og kulturell verdi: Nynorsk er ein del av norsk språk, norsk historie og tradisjon. Det er ein del av identiteten vår. Ein eigen karakter i sidemål (som for storparten av elevar er nynorsk) er sentralt for å sikre nynorsk som språk. Det er ikkje så enkelt at det berre handlar om ein karakter. Sidemålskarakteren har mykje å seie for nynorsk språk.
Styrkjer opplæringa: Karakteren sikrar at sidemålsopplæring blir prioritert. Det gjer at opplæringa meir strukturert, og elevane får betre tilbakemelding på utviklinga si. Dette sikrar eit høgare læringsutbyte og oppmuntrar elevane til å gjere ein innsats.
Motverkar svekking av sidemålsopplæringa: Utan eigen karakter kan sidemål bli sett på som mindre viktig, noko som kan føre til redusert innsats frå både lærarar og elevar. Eigen karakter sikrar at sidemålet blir prioritert. Det er særleg viktig i ein karakterstyrt skulekvardag.
Førebuing til framtida: Ein halv million arbeidsplassar krev at du kan nynorsk. Ein journalist, revisor, jurist, kommunikasjonsrådgjevar, lærar og byråkrat har alle til felles at dei fort får bruk for nynorsk i arbeidet sitt. Og i mange kommunar er nynorsk arbeidsspråk uansett kva ein jobbar med. Å ha ein eigen karakter i sidemål gjer at elevane vert betre rusta til å møte denne framtida.

Kva må til for å styrkje sidemålsopplæringa?

Tidleg start: Elevar skal møte sidemålet alt frå 2. klasse og i eit passande tempo bli meir og meir kjende med språket, fram til dei på ungdomsskulen skal få karakter i sidemålet. Sjølv om dette er slik læreplanen legg opp opplæringa, er det få som får ei slik opplæring. Dette må følgjast opp. Språklæring er ein prosess som krev mange møte, ikkje gramatikkpugging rett før ein prøve.
Kompetente lærarar: Lærarutdanninga må utdanne lærarar til å vere sidemålslærarar. I ei nyleg undersøking svarar halvparten av norsklærarar at dei ikkje kjenner seg godt rusta til å undervise i sidemål. At lærarane ikkje er trygge i sidemål, går hardt ut over elevane.
Meir og betre opplæring: Sidemålsundervisninga må få meir tid og ressursar, og undervisninga bør fokusere på praktisk språkbruk i staden for tung grammatikk. Kreative metodar som å bruke sidemål i praktiske prosjekt som podkastar, songtekstar og rollespel, kan gjere opplæringa meir motiverande og relevant.
Sikre vurdering og eksamen: Standpunktkarakteren i sidemål må liggje fast og vere førande for opplæringa heile skuleløpet. Ein avsluttande eksamen i vidaregåande skule må sikrast for å signalisere at sidemål er like viktig som hovudmål.

Spørsmål og påstandar om sidemål med svar:

I verda har vi nokre kjempestore språk, og veldig mange heilt passe store språk. I denne kategorien finn ein både nynorsk og bokmål. Nynorsk er ikkje eit lite språk. Det er ca. 7000 språk i verda, og av desse er nynorsk blant dei 200 største. 5000 av språka har under 100 000 brukarar. For nynorsk reknar vi at om lag 6–700 000 nordmenn har nynorsk som sitt førstespråk.

Nynorsk har cirka dobbelt så mange brukarar som det bur folk på Island, og det er omtrent like mange nynorskbrukarar som det finst walisiskbrukarar. Det er litt færre nynorskingar enn det finst baskiskbrukarar, men det er veldig mange fleire enn det finst brukarar av retoromansk, som er eit jamstilt og offisielt statsspråk i Sveits.

Vitskapeleg/fagleg er det ikkje rett. Den vitskapelege vanskegraden til eit språk finn ein fram til gjennom ordtilfang, bøyingsformer, staving osv. Men når vi snakkar om at eit språk er vanskeleg, er det ei subjektiv kjensle, som t.d. er avhengig av når ein byrja å lære det og kor mykje og kor god opplæring ein har fått. Eit døme på eit språk som eigentleg er ganske vanskeleg, men ein likevel ofte lærer lett i Noreg er engelsk.

Altså kan ein ha rett når ein seier at ein synest nynorsk er vanskelegare enn bokmål, men det er ikkje slik at det objektivt sett er det. Og viktigast av alt, for alle språk: Det blir lettare dess meir ein ser og høyrer det. Eksponering tidleg er avgjerande viktig.

Dette har folk spådd heilt sidan nynorsken vart til. Men sanninga er at nynorsk er eit sterkt og robust språk som ikkje viser nokon teikn til å døy ut. Av 7000 språk i verda er nynorsk blant dei 200 største. Når ein vurderer om eit språk er kritisk truga, opererer ein gjerne med ei grense på 100 000 brukarar. Nynorsk er langt over dette. Nynorsk har også godt vern i lovverk. Det er eit offisielt norsk språk, likestilt med bokmål, alle elevar får lære det og det er krav om bruk i offentlege organ. Språket er nasjonalt og institusjonalisert. Nynorsk gjer det godt som språk i litteratur og populærmusikk.

Ein får bruk for nynorsk. Ein halv million arbeidsplassar krev at du kan nynorsk. Veit du kvar du kjem til å arbeide resten av livet?

Sjølv om ein veks opp med bokmål rundt seg, betyr ikkje det at slik vil det alltid vere. Ein kan bli jurist og måtte handtere og arbeide med nynorsk lovverk. Eller jobbe med PR og kommunikasjon og få kundar som ventar at du kan nynorsk. Kanskje du skal revidere ein rekneskap for ei nynorsk bedrift. Du kan få jobb på ein skule i ein nynorskkommune, eller få nynorskelevar i ein klasse. Blir ein norsklærar, må ein kunne undervise i både bokmål og nynorsk. Lista er lang. Det er ikkje slik at det berre er “jobb i staten” som krev at du meistrar nynorsk, fordi du t.d. skal svare innbyggjarane på det språket dei brukar. Det er ganske mange hundre tusen arbeidsplassar som krev at du kan skrive nynorsk.

På grunn av digitaliseringa finst det auka etterspurnad etter nynorsk- og språkkompetanse. Det handlar ikkje berre om instrumentell eller økonomisk nytte, men om kultur, identitet, nasjon og sjølvstende. Norsk hadde ikkje vore det det var i dag utan nynorsk, og utan språkstriden. Det er og blir verande ein viktig del av norsk historie og kultur.

Det handlar også om medborgarskap. Kan ein velje å sjå bort frå eit språk 600 000 mennesker nyttar? Lever ein eit liv fritt for nynorsk, er det nok fordi ein gjer det vanskeleg å vere nynorskbrukar rundt seg.

Det finst inga forsking som kan kople sidemålsopplæring til lese- og skrivevanskar: Faktisk seier forsking at språkkunnskap avlar meir språkkunnskap. Ei ekspertgruppe frå Europarådet har i staden peika på den norske fleirspråkssituasjonen som eit gode for ålmenn språklæring.

Framandspråklege elevar kan alt i dag få fritak frå sidemålsundervisning, dersom det er fagleg grunnlag for det.

Forsøk frå Holmlia skole viser at framandspråklege elevar lærer sidemålet like lett som norskspråklege elevar, så lenge undervisningsopplegget held mål. Ny forsking syner dessutan at framandspråklege som lærer seg nynorsk, forstår norske dialektar betre.

Alle som har fagleg grunnlag for det, får fritak frå sidemålsundervisninga slik regelverket er i dag. Ein skjermar ikkje noka ny gruppe med å fjerne sidemål eller å gjere det valfritt.

Å ikkje lære nynorsk vil ikkje gje betre faglege resultat. Valfritt sidemål ville sikkert gjort at dei som valde å ha sidemål, var motiverte for det. Men sidemål er ikkje ein del av norskfaget fordi det kanskje er litt interessant for nokon. Vi har hovudmål og sidemål slik at alle skal lære både nynorsk og bokmål, slik at språka kan vere jamstilte og alle sjølv kan velje kva dei vil skrive. Betre fagleg resultat kan ein få gjennom ei sterkare opplæring i sidemål.

Norsk skule er ein karakterstyrt skule. Elevane jobbar for gode karakterar, og lærarane prioriterer undervisninga etter kva som skal bli vurdert med karakter. Det er ingenting som tyder på at elevane blir meir motiverte til å lære seg sidemålet sitt, om dei ikkje får karakter i det. Det er heller ingen teikn til at lærarane ville brukt meir tid på sidemålsopplæring, om det ikkje var ein karakter i faget.

Norsk er det største faget i norsk skule. I grunnskulen er kvar femte time på skulen ein norsktime. På studiespesialiserande med realfag er 16 prosent av timane norsktimar. 17 prosent av standpunktkarakterane til ein vidaregåande elev med det normale 10 fellesfag og 6 programfag, vil vere norskkarakterar. Karaktermengda i norsk speglar godt omfanget av faget.

Sidemålskarakteren viser fram ein kompetanse eleven har brukt masse tid på. Å ta han vekk ville vore urettferdig i den samanhengen.

Ein reddar ikkje norsk ved å kvitte seg med ein del av det norske språket.

SMS-språket er verken bra eller dårleg. For å kunne skrive SMS-språk må ein fyrst kunne skrive rett. Det er bra at ungdomen leikar seg med språket – det gjer dei betre som språkbrukarar. Difor er ikkje SMS-språket noko trugsmål mot norsk. Norsk står best rusta mot engelsk gjennom å styrkje norsk språk på alle område. Vi treng politikarar som tek ansvar for språka våre og driv god språkpolitikk.

Læreplanverket slår fast at skriving og lesing er grunnleggjande ferdigheiter alle skal lære seg. Norskopplæringa med hovudmål og sidemål er ein sentral del av denne opplæringa. Gjennom å lære nynorsk som hovudmål eller sidemål aukar ein kompetansen ein har i skriving og lesing. Det er ikkje gammaldags å halde på nynorsk som obligatorisk fag, det er ein sentral del av danninga skulen skal drive med.